سهراب سپهری

کاشان تنها جایی است که به من آرامش میدهد و میدانم که سرانجام در آنجا ماندگار خواهم شد...

سهراب سپهری شاعر و نقاش معاصر ایران

سهراب سپهری در تاریخ پانزدهم مهر ماه 1307 در خانواده ای که اهل شعر، نقاشی، منبت کاری و دیگر رشته های هنری بود، زاده شد. کودکی و نوجوانی او به مطالعه، بازی در طبیعت، شکار و نواختن موسیقی گذشت. سهراب تا پانزده سالگی خود را در شهر کاشان گذراند و در نقاشی ها و اشعار او تاثیر این دوران و تاثیر طبیعت و گیاهان را می بینیم. سهراب سپهری شعر صدای پای آب را با الهام از قریه "چنار" واقع در حد واسط کاشان و مشهد اردهال سرود و دهکده زیبای "گلستانه" واقع در اطراف کاشان الهام بخش او در سرودن شعر گلستانه شد. در 13 اردیبهشت 1359 در تهران درگذشت.

از مجموعه ی ما هیچ، ما نگاه

ای شور، ای قدیم

صبح

شوری ابعاد عید

ذائقه را سایه کرد.

عکس من افتاد در مساحت تقویم:

در خم آن کودکانه های مورب،

روی سرازیری فراغت یک عید

داد زدم:

« به، چه هوایی! »

در ریه هایم وضوح بال تمام پرنده های جهان بود.

آن روز

آب، چه تر بود!

باد به شکل لجاجت متواری بود.

من همه ء مشق های هندسی ام را

روی زمین چیده بودم.

آن روز

چند مثلث در آب

غرق شدند.

من

گیج شدم.

جست زدم روی کوه نقشه ء جغرافی:

« آی، هلیکوپتر نجات! »

حیف:

طرح دهان در عبور باد بهم ریخت.

ای وزش شور، ای شدیدترین شکل!

سایه ء لیوان آب را

تا عطش این صداقت متلاشی

راهنمایی کن.

---

کلمه در زبان شعری او با خود شعر یکپارچه فرا می جوشد , نه آنکه مانند شاعران نخست سوژه ای دست و پا کند آنگاه برای بیان آن به فکر قالب و فرم گفتار و کلمه بگردد . شعر او عین گیاه و سبزه و گل که او آنقدر دوست می داشت در زمینه ذهنش ناگهان می روید نجابت و زلالی و معصومیت روستائی وار او گوئی خود شعر را نیز تحت تاثیر قرار می دهد

و چنانکه در همین نمونه دیدیم بررسی همه صور خیال در شعر سپهری به ویژگی کاربرد انواع استعارت به مجالی بلندتر نیازمند است بر رویهم سپهری به نظر من بیشتر شاعر است تا سخنور .

و چنانچه در همین نمونه دیدیم بررسی به دلیل شخصیت دادن به اشیا افعال را در متناسب با شخصیت ها جمع می آورد نه مفرد علفها شنیدند .

جای دیگری می گوید علف ها ریزش رویا را در چشمانم شنیدند

به کجا می گوئید شب می تپد جنگل نفس می کشد

ویژگی سوم شعر سپهری شخصیت بخشیدن به پدیده ها و اشیا است همه چیز در شعر سپهری زنده است احساس دارد عاطفه دارد می بالد و نفس می کشد در واقع چنانچه خودش می گوید او همان شاعری است که به هنگام خطاب به گل سوسن می گفت شما

می دانیم که هر تصویر ساخته یک صنعت ذهنی است اما هر چه عناصر این صنعت ذهنی تر و وابسته تر به قوانین و قواعد شاعرانه و به تعبیر من کوششی باشد . شعر مصنوعی تر از کار در می آید . به عکس هر چه جوششی تر باشد یعنی بازیافت آن مستقیما" از خارج ذهن و در طبیعت گرفته شده باشد . شعر طبیعی تر می نماید و شعر سپهری چنین است . اگر بخواهیم مقایسه ای کرده باشیم . نادر پور هم یک شاعر تصویر گر است و حتی در این زمینه قوی تر از سپهری است اما صنعت و کوشش در نادر پور غلبه دارد و در واقع به تعبیری دیگر تخیل نادر پور بسته تر ولی تخیل سپهری آزادتر و گسترده تر است در او جوشش غلبه دارد .

به همین جهت خیال انگیزی شعر سپهری در اوج است .

اگر عرفان عرفای قدیم آنان را در الله مستغرق می ساخت ... در سپهری باعث شده که با دید عرفانی در طبیعت غرق شود و وقتی تا این اندازه در طبیعت مستغرق می گردد . دستمایه ایماژهای شعر خود را فراهم می آورد .

به هر صورت این عرفان ویژه سپهری هر چه هست و هر چه آن را بنامیم از عوامل عمده تصویر گرائی اوست .

عارفی دیدم بارش تنناها یا هو

شکی نیست که او در دید عرفان ویژه خود صمیم است به همین جهت می بینیم که تصوف قشری و عرفای ظاهر نما را با طنز چنین تصویر می کند .

پی ق قامت موج

من نمازم را پی تکبیره الاحرام علف می خوانم

که اذانش را باد گفته باشد سر گلدسته سرو چ

من نمازم را وقتی می خوانم

سپهری اما در عرفان ویژه خویش بلند پروازی عرفای فحل تاریخ اسلامی ما را ندارد و خدا را از طریق طبیعت جستجو می کند .

عرفای گذشته ما در تکاپوی عرفانیات خویش سعی دارند خدا را بیواسطه بنگرند چشم به چشمه اصلی نور . به خانه خورشید دوخته اند .

تصویر گر است این نتیجه طبیعت گرائی صمیم اوست که با نوع نگرش فکری وی هماهنگ است . سپهری از جهت اندیشگی شیفته یک نوع عرفان خاص خود است که بدان می توان عرفان طبیعی نامید .

ویژگی شعر دوم سپهری تصویر گرائی است . سپهری یک شاعر ایماژیست .

کسی به فکر گلها نیست کسی به فکر ماهیها نیست . کسی نمی خواهد باور کند . که باغچه دارد می میمیرد .

دلم برای باغچه می سوزد

فروغ بیگمان در این زمینه یعنی پیوند زدن زبان شاعرانه با زبان محاوره تحت تاثیر سپهری است به گوشه ای از این شعر فروغ نگاه کنیم :

روزگارم بد نیست تکه نانی دارم , خرده هوشی , سر سوزن ذوقی .

اهل کاشانم

زبان شاعرانه در این تعبیر یعنی زبانی که علاوه بر حفظ ویژگی زبان خاص یک شاعر دارای ضخامت و اسلوب شعری است و حوزه لغات و تعبیرات و بیان در آن از نوعی است که آن را از سوئی از زبان نوشتار متمایز می کند و از سوئی دیگر از زبان گفتار چنانکه در ضمن پاسخ به سوال دیگر عرض کردم اغلب این ضخامت و اسلوب و تمایز و تمایل به ارگانیسم در کاربرد لغات بدست می آید .

اما سپهری و البته فروغ و اسماعیل شاهرودی هم شاعرانی هستند که زبان شاعرانه را با زبان محاوره پیوند زده اند و به جای خود موفق هم بوده اند اگر چه سپهری از این لحاظ موفقتر است .

و اما شعر سپهری شعر او در نخستین برخورد دارای چند ویژگی است یکی اینکه سپهری نخستین کسی یا دست کم مهمترین شاعری است که زبان شعر نو را با زبان محاوره پیوند زد .

توضیح آنکه در شعر نو شاعران در همانحال برخی دارای زبان خاص خویشند در یک چیز اشتراک دارند و آن زبان عام شاعرانه است در برابر زبان محاوره . در واقع می توان گفت که زبان شاعرانه هر شاعر و زبان خاص وی جنس و فصل شعر او را تشکیل می دهند .

سپهری از کسانی است که راه نیما را شناخته بود اما این را با خود با شخصیت یگانه خویش پیمود او خود را با رنگ و کلمه بیان می کرد مصالح خلاقیت او هم رنگ بود و هم کلمه و او با این هر دو نقاشی می کرد .

یا با این هر دو ماموریت ادبی خود را انجام می داد تعجب نفرمائید که برای نقاشی او نیز تامل به ماموریت ادبی شده ام می دانید که در نقاشی ایرانی از گذشته های دور به خاطر منعی که اسلام در مبارزه با آثار بت پرستی پیش آورده بود .

پرسپکتیو ناگزیر حذف شده یکی از منتقدین غربیی می گوید نقاشی در آبستره همانجائی رسیده است که نقاشی ایران اسلامی در طی قرون می پیمود یعنی در این نقاشی نیز مانند آبستره رنگها یکدیگر را فرا می خوانند .

نقاشی ماموریت ادبی می یابد .

[ علی موسوی گرمارودی ]

درباره سهراب